Leren om je eigen weg te gaan

Foto: Felix Koutchinski

Ontwikkeling van een gevoel van identiteit vindt, volgens de ontwikkelingstheorie van Erik Erikson, plaats in een aantal fasen. In iedere fase krijgen we een psychosociale ontwikkelingstaak die we moeten oplossen. Zo’n taak bestaat uit het oplossen van een spanningsveld tussen schijnbare tegenstellingen. In deze reeks bekijken we wat iedere fase inhoudt. Het begint bij het ontwikkelen van vertrouwen en hechting. Er zijn in totaal acht fases.

In deze blog kijken we naar de derde fase, waarin we als kinder leren omgaan met de spanning die ontstaat wanneer we ons eigen initiatief volgen en ons schuldig voelen als we niet meegaan met de wensen van anderen. Daarnaast leren we ook de spanning herkennen wanneer we meegaan met wat anderen van ons willen en we niet ons eigen pad volgen.

De derde fase in het kort

Dit stadium van psychosociale ontwikkeling samengevat:

• Tegenstelling: initiatief versus schuldgevoel
• Grote vraag: “Kan ik mijn eigen weg gaan?”
• Levensvaardigheid: richting geven, je eigen activiteiten ontplooien, invloed uitoefenen
• Sociale interacties die belangrijk zijn: verkenning, gestimuleerd worden om activiteiten en spel te ontwikkelen en daarin veiligheid ervaren in de zin van dat je niet afgewezen wordt als je doet wat je zelf wil.

Met het begin van de voorschoolse jaren starten we de derde fase van de psychosociale ontwikkeling, gericht op initiatief versus schuld. Als we de vorige twee fasen succesvol hebben doorlopen, ervaren we nu dat de wereld betrouwbaar is en dat we zelfstandig kunnen handelen. Nu is het van belang dat we leren dat we invloed kunnen uitoefenen op onszelf en de wereld. We moeten zelfgekozen acties ondernemen om onze eigen capaciteiten te verkennen. Door dit te doen, kunnen we ambitie en richting ontwikkelen.

Hoe leer je initiatief nemen?

In deze fase beginnen kinderen meer grip te krijgen op de zaken die invloed hebben op hun leven. Ze nemen steeds vaker zelf beslissingen. Deze keuzes kunnen variëren van de vriendjes waarmee ze spelen, het spel dat ze willen spelen en de activiteiten die ze ondernemen, tot de manier waarop ze verschillende taken aanpakken.

Waar het in de vorige fase gaat over beslissen over dingen die je zelf kunt, gaat het hier over eigen activiteiten ontwikkelen.

Dit is een ontwikkelingsfase waarin kinderen zich losser maken van hun ouders en hun ‘eigen ding’ gaan doen. Het is cruciaal dat ouders het initiatief te stimuleren en een veilige omgeving te bieden. Als een kind zich lelijk bezeert tijdens het spel, zal het de volgende keer wel uitkijken om iets te ondernemen.

Als kind leren we dat we invloed en impact hebben op onze omgeving door zelf initiatieven te nemen. We leren ook dat anderen hun eigen agenda en eigen activiteiten ontwikkelen. Soms gaat dat samen, soms niet. Eigen initiatief gaat samen met je ruimte innemen. Je kunt je schuldig voelen als een ander zich daardoor aan moet passen.

Als deze ontwikkeling goed verloopt, leer je hierin bewegen. Je leert dat de ander zich aan jouw behoeften aanpast, en dat jij je af en toe aan de ander moet aanpassen. En je leert dat je soms iets doet wat een ander liever niet wil. Het schuldgevoel wat daarbij hoort leer je dragen.

Te weinig ruimte voor initiatief en te veel schuld

Sommige ouders proberen misschien hun kind te sturen in met welke vrienden ze omgaan, welke hobby’s ze doen of studiekeuze. Als kind kun je dan belemmerd worden in je initiatief. Ook broertjes en zusjes die alles willen bepalen en weinig ruimte laten voor jou, belemmeren deze ontwikkeling. 

Wanneer ouders of verzorgers het kind ontmoedigen of afwijzen wanneer het zijn eigen weg gaat, kan dit resulteren in intense schuldgevoelens bij het kind wanneer het dingen doet die je zelf graag wilt of die voor jou belangrijk zijn. Neem bijvoorbeeld de vader of moeder die het kind direct terugroept wanneer het ergens naartoe gaat, of die het pas laten gaan met 4 waarschuwingen.

Ook ouders die alles uit handen nemen omdat ze denken dat ze het beter en sneller kunnen, of die heel controlerend zijn, kunnen de ontwikkeling van eigen initiatief onderdrukken. Een heel ander gevoel, maar met hetzelfde resultaat is wanneer je vader of moeder zich eenzaam voelt als je als kind je eigen gang gaat. Ook dat kan ervoor zorgen dat je je schuldig voelt als je erop uit gaat.

Het is een dynamiek tussen het temperament van het kind en die van de ouders. Kinderen kunnen zich verzetten en aandringen op het maken van hun eigen keuzes. Hoewel dit conflicten kan veroorzaken, is het belangrijk om kinderen een kans te geven om eigen keuzes te maken zodat ze ervaren dat ze invloed kunnen uitoefenen.

Niet weten wat je wilt

Als je als kind overmatig aangestuurd werd door anderen kun je later als volwassene onzeker zijn over je eigen wensen. Je kunt je overvallen voelen door angst wanneer je iets nieuws wilt proberen en het kan beangstigend zijn om je eigen pad te bewandelen.

Het kan heel veilig voelen om een relatie te hebben waarin je partner alles bepaalt. Groei je daar eenmaal uit, dan kan het nog behoorlijk moeilijk zijn om daadwerkelijk de stap uit die dynamiek of relatie te zetten. Ook kan het op volwassen leeftijd onnatuurlijk voelen om wel initiatief te nemen. Het is namelijk altijd omgebogen tot iets anders dan je voor ogen had. Hierdoor kan het gevoel ontstaan dat je iets verkeerd doet als je wel ergens voor gaat en daar aan vast houdt. 

Fouten maken is onvermijdelijk in het leven. Kinderen met initiatief begrijpen dat fouten nu eenmaal worden gemaakt en dat ze het gewoon opnieuw moeten proberen. Kinderen die schuldgevoelens hebben, zullen in plaats daarvan fouten interpreteren als een teken van persoonlijk falen, en kunnen achterblijven met het gevoel dat ze ‘slecht’ zijn.

Conclusie

De ontwikkeling van initiatief wordt bevorderd wanneer je als kind de kans krijgt om zelfstandig activiteiten te ontplooien en je ouders je daarin ondersteunen. Ouders die te veel bepalen wat een kind moet doen, met wie het moet spelen en waar het naartoe mag, belemmeren deze ontwikkeling.

Het kan lastig zijn om als volwassene je eigen pad te bewandelen of überhaupt te weten wat je wilt. Vaak ervaar je schuldgevoelens wanneer je je eigen ruimte inneemt en je eigen weg gaat. Je kunt je veilig voelen in een relatie waarin de ander alles bepaalt en moeite hebben om daar uit te stappen.

Het gaat er dan om alsnog te leren om ruimte te nemen om je eigen weg te gaan en om te leren gaan met gevoelens van ‘schuld’.